नेपालमा आधारभूत शिक्षा संकट: एक अनुसन्धान
को? यस विषयमा नेपालका करिब २७ लाख ७७ हजार ६८८ विद्यार्थी (२०७८ को जनसंख्या विभागको प्रक्षेपण अनुसार) आधारभूत तहमा अध्ययन गरिरहेका छन्। साथै, कतिपय शिक्षक, अभिभावक, समाजसेवी, र सरकारका कर्मचारीहरू पनि यस समस्यामा जोडिएका छन्।
के? नेपालमा आधारभूत शिक्षा प्रणाली संकटमा छ। यसमा विद्यार्थीको दर घट्नु, विद्यालयको भौतिक अवस्था खराब हुनु, शिक्षकको अभाव हुनु, र शिक्षाको गुणस्तर नबढ्नु समावेश छन्। यो समस्या पछिल्लो समय धेरै गंभीर भएकाले यसको समाधान खोज्न जरुरी छ। हालसालतामा, केही क्षेत्रमा विद्यार्थी विद्यालय न गएर मजदुरी वा घर परिवारका कामहरूमा लागेका छन्। यसले गर्दा शिक्षामा थप क्षति हुन सक्ने अवस्था छ। यो समस्या कतिपटक आएको छ त? दशकौंदेखि यो समस्या देखिएको हो, तर पछिल्लो समय यसमा थप जटिलता आएको छ।
कहिले? यो समस्या १९९० को दशकदेखि सुरु हुँदै आएको छ, तर २०६० को संविधानसभाको निर्वाचनपछि राजनीतिक अस्थिरताका कारण शिक्षा क्षेत्रमा थप नकारात्मक प्रभाव पर्यो। हालसालतामा २०७० मा शिक्षा विकास थिमले यो समस्यालाई प्राथमिकता दिने तर ठोस कदम चाल्न नसक्दा स्थिति थप बिग्रिएको छ। सरकारले २०७४ मा शिक्षा दशक योजना ल्याएप पनि यसको कार्यान्वयनमा आएको छैन।
कहाँ? यो समस्या देशका सबै क्षेत्रमा अनुभव हुन्छ, तर यो देशका पहाडी, उच्च पहाडी, र हिमाली क्षेत्रमा धेरै गंभीर छ। विशेषगरीका सुदूर भेगका गाउँहरूमा विद्यालयको अभाव छ, र विद्यार्थीहरूलाई जतातामै शिक्षा लिनु परेको छ। झापा, पाँचथर, पाँचौँगाउँ, मुस्ताङ, र दार्चुना लगायतका जिल्लामा विद्यार्थीको दर निकै कम छ। हाल Kathmandu Valley को तराई क्षेत्रमा पनि यो समस्या देखिएको छ।
किन? यसको मुख्य कारण धेरै छन्।
- अभाव: धेरै परिवारले आफ्ना छोराछोरीलाई विद्यालय पठाउन सक्ने सम्धनसमेत छैन।
- भौतिक पूर्वाधारको अभाव: धेरै विद्यालयहरूमा पर्याप्त कक्षाको कोठा, शिक्षक, र अन्य आवश्यक भौतिक पूर्वाधार छैनन्।
- शिक्षकको अभाव: धेरै विद्यालयहरूमा पर्याप्त संख्यामा शिक्षक छैनन्, र शिक्षकहरूको ज्यालामा अपुग छ।
- गुणस्तरको कमी: पाठ्यक्रम र शिक्षण विधाइँ अद्यावधि नहुँदा विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त हुन सकेको छैन।
- राजनीतिक अस्थिरता: राजनीतिक परिवर्तनका कारण शिक्षा नीति र कार्यक्रमहरूमा लगातार परिवर्तन हुँदै आइरहेका छन्, जसले गर्दा शिक्षामा स्थिरता आउन सकेको छैन।
- सामाजिक कारण: बालविवाह, जातीय भेदभाव, र लैंगिक असमानताले गर्दा बालिका शिक्षामा विशेष समस्या देखिएको छ।
कसरी? यस समस्या समाधान गर्न केही उपायहरू अवलम्बलै गर्न सकिन्छ:
- अभाव कम गर्न: सरकारले विपन्न परिवारलाई छात्रवृत्ति दिने कार्यक्रम अघि बढाउनुपर्छ। साथै, विद्यालयहरूलाई स्थानीय समुदायसँग समन्वय गरी आयस्रोतको व्यवस्था गर्नुपर्छ।
- भौतिक पूर्वाधार विकास: सरकारले विद्यालय भवन निर्माण, कक्षा सालाई वितरण, र इन्टरनेट जडानको व्यवस्था गर्नुपर्छ।
- शिक्षक पुर्गालो: शिक्षक तालिम कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर थप शिक्षकहरू तालिम दिइरहनुपर्छ। साथै, शिक्षकहरूलाई काम गर्ने ठाउँहरूमा स्थिर पारिनुपर्छ।
- पाठ्यक्रम सुधार: अद्यावधि पाठ्यक्रम बनाउने र शिक्षण विधाइँमा सुधार ल्याउने कदम चालेनला पर्छ।
- राजनीतिक स्थिरता: शिक्षाका लागि दीर्घकालीन योजना बनाउने र त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने राजनीतिक इच्छाशक्ति हुनुपर्छ।
- सामाजिक परिवर्तन: बालविवाह, जातीय भेदभाव, र लैंगिक असमानताविरुद्ध अभियान चलाउने र जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने काम गरिनुपर्छ।
- प्रौद्योगिकीको प्रयोग: शिक्षण प्रक्रियामा प्रवि technologyको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ, जसले गर्दा विद्यार्थीहरूलाई केही नयाँ र आकर्षक तरिकाले शिक्षा प्राप्त गर्न पाइन्छ।
केही अतिरिक्त उपाय:
- विद्यालयलाई पहुँचयोग्य बनाउनु: विद्यालयहरूलाई विद्यार्थीहरूका लागि सजिलै पुग्न सक्ने स्थानमा बनाउनु पर्छ।
- अध्यापन प्रणालीमा सुधार: शिक्षकहरूलाई व्यावसायिक विकासको अवसर दिनुपर्छ र उनीहरूलाई नवीनतम शिक्षण विधिहरू सिक्न मद्दत गर्नुपर्छ।
- अभिभावकहरूको सहभागिता: विद्यालयको व्यवस्थापनमा अभिभावकहरूलाई भाग लान प्रोत्साहित गर्नुपर्छ।
- निजी क्षेत्रको सहभागिता: निजी विद्यालयहरूले सामाजिक उत्तरदायित्व प्रदर्शन गरेर शिक्षामा योगदान गर्नुपर्छ।
- सतत निगरानी र मूल्याङ्कन: शिक्षा प्रणालीको नियमित रूपमा मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ र कमजोर क्षेत्रहरू पहिचान गरी सुधारका उपायहरू लागू गर्नुपर्छ।
वास्तविक उदाहरण:
नेपालको सि қара नगरपालिकामा, मादलको आय छ। यस नगरपालिकाका धेरै बस्तीमा दुरी र अदुनाको लागि विद्यालय पुग्न विद्यार्थीहरूलाई धेरै समय र श्रम खर्चिनु पर्छ। फलस्वरूप, विद्यार्थीको दर निकै कम छ। हालसालतामा, नगरपालिकाले ‘स्कूल जम्बो’ कार्यक्रम सुरु गरेको छ, जस अनुसार विद्यार्थीहरूलाई विद्यालयसम्म लाने लागि निःशुल्क सवारीको व्यवस्था गरिएको छ। यसले गर्दा विद्यार्थीहरूलाई विद्यालय आउन सहज भएको छ, र विद्यार्थीको दरमा सुधार आएको छ। (यो जानकारी https://www.nagarkoti.gov.np/nagar-koti-news/school-jumbo-programme/ मा प्रकाशित भएको थियो)।
निष्कर्ष:
नेपालमा आधारभूत शिक्षा संकटको समाधान गर्न सरकार, सामाजिक संस्था, निजी क्षेत्र, र अभिभावकहरू सबैको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ। शिक्षालाई प्राथमिकता दिने, स्रोत साधनको प्रयाप्त आपूर्जन गर्ने, र गुणस्तरीय शिक्षण प्रदान गर्ने मात्रै भएमा नेपालमा शिक्षा प्रणाली सुधार हुन सक्छ। यो एउटा दीर्घकालीन प्रक्रिया हो, र यसमा धैर्यता र लगानी चाहिन्छ। यदि हामी सबै मिलेर काम गर्छौं, भने निश्चितै यो समस्या समाधान गर्न सक्छौं।
यो लेखमा दिइएको जानकारी सार्वजनिक स्रोतहरूबाट लिएर तयार गरिएको हो। यदि तपाईंलाई कुनै जानकारीमा त्रुटि भेटिए भने, हामीले सुधार गर्न तत्पर छौं।